ჭალის ტყე ჩვენი წინაპრების წარმოდგენებში
ჭალას ჩიტი მომკვდარიყო,
მაღლა შევდე - გამხმარიყო,
ჩამოვიღე - დამბალიყო;
დიდ ქვაბში არ ეტეოდა,
პატარაში ლაღი იყო,
ასმა კაცმა ვერ შეჭამა,
ერთმა კაცმა ლუკმად იგდო.
წინარე ცოდნის გასააქტიურებელი კითხვები. აქტივობა "გონებრივი იერიში"
რა არის ჭალა? სად და რატომ წარმოიქმნება ჭალა? შენს საცხოვრებელ ადგილთან ახლოს, თუ არის რომელიმე ჭალა (მაგალითად, ორთაჭალა, რიყე, მდინარე ვერეს ჭალა, დიღმის ჭალის ტყეები და ა.შ.)? როგორ იყენებენ ადამიანები ამ ჭალებს?
ტყე
* პირველ იარუსი - შედგება პირველი სიდიდის ტყის შემქმნელი ხეებისაგან (ფიჭვი, ნაძვი, სოჭი, წიფელი, მუხა და სხვა);
* მეორე იარუსი - შექმნილია მეორე სიდიდის ხეებისაგან (ცაცხვი, ნეკერჩხალი, რცხილა, თელა და სხვა);
*
მესამე იარუსი - ქმნიან ბუჩქები (თხილი, შინდი, ჭანჭყატი, კუნელი და სხვა);
* მეოთხე და მეხუთე იარუსი კი ბალახოვანი და ხავსის საფარისაგან შედგება.
ტყის სხვადასხვა იარუსზე ხანდახან ხვიარა და მცოცავი მცენარეები გვხვდება, ხოლო ტოტებსა და ჯირკვებზე ხავსები, მღიერები, სოკოები და წყალმცენარეები — ე.წ. ეპიფიტები სახლდებიან.
ჩრდილოეთისაკენ, ნიადაგისა და კლიმატის ცვლილებებთაბ ერთად, მარტივი სტრუქტურის ტყეები ჭარბობს. ასევე მთის ფერდობების ზედა სარტყელში უმთავრესად მარტივი სტრუქტურის ტყები გვხვდება.
შედარებით მოზრდილ ტერიტორიაზე ტყე არაერთგვაროვანია.
ტყეები განსხვავდებიან ერთმანეთისაგან:
* სახეობათა შემადგენლობით (წმინდა — ერთი სახეობისაგან ან შერეული — რამდენიმე სახეობისაგან შემდგარი);
*
ფორმით (მარტივი ანუ ერთიარუსიანი და რთული — მრავალიარუსიანი);
*
ხნოვანებით (ერთხნოვანი და ნაირხნოვანი);
*
წარმოშობით (თესლით და ვეგეტატიური)
*
სიხშირით;
*
ბონიტეტით ანუ პროდუქტიულობით.
ტყე თავისი შემადგენლობით, ადგილსაარსებო პირობებით, განახლების პროცესით, წარმადობით და განვითარებით სხვადასხვაგვარია, რაც საფუძვლად უდევს ტყის ტიპებად დაყოფას. ტყის ტიპებს გამოყოფენ ტყის შემქმნელი მთავარი სახეობისა და ადგილსაარსებო პირობების ამსახველი ინდიკატორის (გაბატონებული ბალახის ან ქვეტყის ბუჩქის) მიხედვით. მაგ. ჩიტისთვალიანი წიფლნარი, წყავის ქვეტყიანი ნაძვნარი და სხვა. განასხვავებენ ძირეულს და წარმოებულ ტყის ტიპებს. უკანასკნელი წარმოიქმნება ადამიანისა და სხვა ფაქტორების (ტყის მავნებლები, ხანძარი, ქარქცევა და სხვა) ზემოქმედების შედეგად. მთის ტყეებში ტყის ტიპების გამოყოფას ხშირად აძნელებს რელიეფის სირთულე, რაც იწვევს ადგილსაარსებო პირობების მოკლე მანძილზე ცვლას და ამის შედეგად ტყის ტიპის ხშირ მონაცვლეობას.
მთის ტყეები
მთის შუა სარტყელში (900—1000-იდან 1500—1600 მ-მდე) ნაირხნოვანი, მაღალი წარმადობის წიფლნარია, როგორც წმინდა, ისე შერეული რცხილასთან, მინდვრის ნეკერჩხალთან, ბოყვთან, ცაცხვთან, ნაძვთან და სხვა. საქართველოში წიფლის ტყის სარტყელი არ არის მხოლოდ მეხეთ-ჯავახეთში. მის ადგილს აქ იკავებს სოჭთან შერეული ნაძვნარი, ნაძვნარ-ფიჭვნარი და წმინდა ფიჭვნარი. მთის ზედა სარტყელი წარმოდგენილია მუქწიწვოვანი ტყეებით. დასავლეთ საქართველოში იგი იწყება 1400 მ-იდან და ხშირად აღწევს ტყის გავრცელების ზედა საზღვარს. აღმოსავლეთ საქართველოში კი 1500-დან 2100 მ-მდე ვრცელდება. ამ ტყეების შემქმნელი მცენარეებია აღმოსავლური ნაძვი და კავკასიური სოჭი, რომლებიც ნაირხნოვან, მაღალპროდუქტიულ, წმინდა, უფრო ხშირად კი შერეულ კორომებს ქმნიან. მათ ხშირად ერევა წიფელი, თელა, ცაცხვი და სხვა. ამ სარტყელში გავრცელებულია აგრეთვე ფიჭვი (სამხრეთი ექსპოზიციის, დიდი დაქანების ფერდობებზე). ფიჭვნარის დიდი მასივები განლაგებულია მთათუშეთში, აგრეთვე მესხეთში და თრიალეთის ქედზე.იმ რაიონებში, სადაც ნაძვნარ-სოჭნარი არ არის (გარე- და შიგნიკახეთი). მის მაგივრად დაბალი წარმადობის წიფლნარია გავრცელებული. მთის ზედა ზოლი (ზღვის დონე 1900-2100-დან 2400 მ-მდე) უკავია სუბალპურ ტყეებს — სუბალპური ტანბრეციელებსა და სუბალპურ მეჩხერებს. ტანბრეციელები, რომლებიც ყველა რაიონშია გავრცელებული, უმთავრესად წარმოდგენილია არყნარით და წიფლნარით. სუბალპური მეჩხერი უფრო დამახასიათებელია აღმოსავლეთ საქართველოსთვის და შქმნილია მაღალმთის ნეკერჩხლით, მაღალმთის მუხით, ჭნავით. მას პარკულ ტყეებსაც უწოდებენ.
|
გავრცელების არეალი
|
სიმაღლე ზ.დ.
|
მცენარეულობა
|
|
დას.საქართველოს
დაბლობები, მთისწინა კალთები |
0მ - 500მ
|
|
|
აღმ.საქართველოს
დაბლობები და მთისწინა კალთები |
0მ - 500მ
|
|
|
მთის
ქვედა სარტყელი |
500მ-დან 1000მ-მე |
|
|
მთის
შუა სარტყელი |
900 – 1600 მ-მდე |
|
|
მთის
ზედა სარტყელი |
1400 – 2100 მ-მდე |
|
|
სუბალპური
ტყეები |
1900 – 2400 მ-მდე |
|
საქართველოში ტყით დაფარული ფართობი 2,69 მლნ. ჰა აღწევს, რაც ტერიტორიის 38,5% შეადგენს. მერქნის საერთო მარაგია 397,4 მლნ. მ³. საქართველოს ტყეები 300-ზე მეტი მერქნიანი სახეობისაგან შედგება. სახეობრივი შემადგენლობის მიხედვით საქართველოს ტყეები შემდეგნაირად ნაწილდება: წიწვოვან ტყეებს უკავია 0,41 მლნ. ჰა (202%), მათ შორის სოჭნარს — 190,7 ათ. ჰა, ნაძვნარს — 128,6 ათ-ჰა, ფიჭვნარს — 91,6 ათ. ჰა. ფოთლოვან ტყეებს უკავია 1,57 მლნ. ჰა (79,8%).
მათ შორის მაგარმერქნიანებიდან წიფლნარს — 1,03 მლნ. ჰა, მუხნარს — 214,7 ათ. ჰა, რცხილნარს — 149,2 ათ. ჰა. დანარჩენი 155,9 ათ. ჰა ფართობი რბილმერქნიანი ჯიშის ტყეებზე (მურყნარი, არყნარი, ვერხვნარი და სხვა) მოდის.
ჭალის ტყეები
ჭალის ტყეები გავრცელებულია მრავალი მდინარის ჭალაში. ყოველი ბიოგეოგრაფიული ოლქის ფარგლებში ჭალის ტყეების სტრუქტურა და წარმადობა იცვლება გრუნტის წყლის დგომის სიღრმის, დატბორვის ხანგრძლივობის, ალუვიური ნაფენების მექანიკური და ქიმიური შედგენილობის მიხედვით. ჭალის ტყეები ინტრაზონალური ხასიათისაა. ჩრდილოეთში წარმოდგენილია ვერხვნარით და ტირიფნარით; ზომიერ სარტყელში — ვერხვნარ-თელნარითა და ვერხვნარ-მუხნარით; მშრალი ოლქის ჭალებისათვის დამახასიათებელია ტუგაის ტიპის ტყეები, რომლებშიც გვხვდება ქაცვი, ტურანგი, ფშატი, ვერხვი, ტირიფი, იალღუნი. საქართველოში ჭალის ტყეები გავრცელებულია აღმოსავლეთ საქართველოს მდინარეების (მტკვარი, ალაზანი, იორი, ხრამი და სხვა) ქვემო დინების გასწვრივ. მათში ჭარბობს ტირიფი, ვერხვი, ჭალის მუხა, ზოგან თუთა, თელა და სხვა. ალაზნის ჭალის ტყეებისთვის დამახასიათებელია აგრეთვე ლაფანი, მდიდარია ხვიარა მცენარეებით, რომლებიც ხშირად გაუვალ რაყებს ქმნიან.
ტყე დედამიწის ეკოლოგიურ სისტემათა მთლიანი კომპლექსისთვის გლობალური და სასიცოცხლო ფაქტორია. იგი ცოცხალი ნივთიერების ერთ-ერთი პლანეტური აკუმულატორია, რომელიც აკავებს ბიოსფეროში მთელ რიგ ქიმიურ ელემენტებს და წყალს, აქტიურად ურთიერთქმედებს ტროპოსფეროსთან და განსაზღვრავს ჟანგბადისა და ნახშირბადის ბალანსის დონეს.
ბიოსფეროში ჟანგბადის 60%-ზე მეტს გამოყოფს ხმელეთის მცენარეულობა და მისი მთავარი კომპონენტი — ტყე. 1 ჰექტარი შერეული ტყე წელიწადში ატმოსფეროდან შთანთქვას 13-17 ტ. ნახშირორჟანგს და 10-15 ტ. ჟანგბადს გამოყოფს. ტყე ჩვენი პლანეტის ყველაზე უფრო პროდუქტიული ფორმაციაა და ბიოლოგიური წრებრუნვის ყველაზე მაღალი ინტენსივობით ხასიათდება. ტყეში დაგროვილი ბიომასა მნიშვნელოვნად აღემატება ბალახეულ და სხვა მცენარეულ თანასაზოგადოებათა ბიომასას. 1 ჰა ტყის ფიტომასას წლიური ნამატი საშუალოდ 10—30 ტ შეადგენს,ბალახოვანი მცენარეულობისა — 9 ტ, ტუნდრის მცენარეებისა — 2 ტ.
ტყე გავრცელებულია ყველა კონტინენტზე (გარდა ანტარქტიდისა) და ხმელეთის 30% უკავია. დედამიწის ტყით დაფარული ფართობი 3779 მლნ. ჰექტარს შეადგენს. წარსულში დედამიწაზე ტყეები გავრცელებული იყო უფრო დიდ ფართობზე, რომელთა ნაწილი შემდგომში სასოფლო-სამეურნეო სავარგულებმა, სწრაფად მზარდმა ქალაქებმა და სამრეწველო კომპლექსებმა დაიკავა. დედამიწის თანამედროვე ტყის საფარი მნიშვნელოვნად შეცვალა ადამიანის ჩარევამ. მაგ., ცენტრალურ ევროპაში წიფლნარის ადგილზე ხელოვნურად გაშენდა ნაძვნარი. ტაიგაში პირწმინდა ჭრის შედეგად საგრძნობლად გაიზარდა არყნარისა და ვერხვნარის ფართობები. საქართველოში არარაციონალური ექსპლუატაციის შედეგად მაღალპროდუქტიული მუხნარის მნიშვნელოვანი ფართობები შეიცვალა დაბალი წარმადობის ამონაყარი მუხნარითა და ჯაგრცხილნარით.
ტყე მრავალრიცხოვანი რესურსის (მერქანი, ქერქი, ტოტები, ფოთოლი, ნაყოფი, თესლი, სოკო და სხვა) უმდიდრესი წყაროა. მან ფართო გამოყენება პოვა მერქნის დამზადების, გადამუშავების, ქიმიურის, კვების, ფარმაცევტულ, საფეიქრო მრეწველობასა და მეურნეობის სხვა დარგებში. ტყე ერთ-ერთი ბუნებრივი ბიოლოგიური რესურსია, რომელსაც ახასიათებს აღდგენის უნარი. იგი ასრულებს პლანეტურ ბიოქიმიურ ფუნქციას, მონაწილეობს მრავალფეროვანი ლანდშაფტის შექმნაში, აქვს ძალზე დიდი წყალშემნახავი, ნიადაგდაცვითი, კლიმატმარეგულირებელი, სანიტარულ-ჰიგიენური მნიშვნელობა. ამიტომ ტყის დაცვასა და მის რაციონალურად გამოყენებას უდიდესი სახალხო-სამეურნეო და სასიცოცხლო მნიშვნელობა აქვს.
ჭალა
- კალაპოტისპირა, რომელიც ყველაზე მაღალია და მსხვილი ალუვიონით არის აგებული;
- ცენტრალური, რომელიც უფრო დაბალია და შედარებით მცირე ზომის ნატანით არის აგებული;
- ტერასისპირა ნაწილი, რომელიც ყველაზე დაბალია, დაჭაობებულია და მოლამული;
მდინარისპირა ტყე
მდინარის პირას პირველ და მეორე ტერასის გადაკვეთაზე არსებული ტყეა. მისთვის დამახასიათებელია საკვები ნივთიერებით მდიდარი ლამიანი ნიადაგი, პერიოდული დატბორვა, გრუნტის წყლის სიახლოვე.
მდინარისპირა ტყე მრავალსართულიანია.
- ზედა სართული, უკავია ხვალოს, ოფს, ჭალის (გრძელყუნწა) მუხას, თელას;
- მეორე სართული — ტირიფს, თუთას, მაჟალოს, ნეკერჩხალს, ხოლო
- ქვედა სართული — სხვადასხვა სახეობის კუნელს, ზღმარტლს, შინდს, შინდაწლას და სხვა ჯიშებს.
მდინარისპირა ტყეს დიდი მნიშვნელობა აქვს წყალდიდობისაგან სასოფლო-სამეურნეო კულტურების დაცვისა და სანადირო ფაუნის შენარჩუნებისათვის.
ჭალის (ტუგაის) ტყე
საქართველოში ჭალის ტყეები უმთავრესად მდინარეების - მტკვრის, ქსნის, იორისა და ალაზნის პირას, პირველ ტერასებზე გვხვდება. აღნიშნულ მდინარეთა სანაპირო ჭალების სასოფლო-სამეურნეო მიზნით ინტენსიური ათვისების გამო, ჭალის ტყეების ფართობები მკვეთრად შემცირდა.
ამ მხრივ ერთგვარი გამონაკლისია ალაზნის სანაპირო.
ჭალის ტყეების ჯიშობრივ შემადგენლობაში მთავარი ადგილი უკავია ხვალოს (თეთრი ვერხვი), ოფს (შავი ვერხვი) და სხვ. გვხვდება ასევე სხვადასხვა სახეობის ტირიფი, მინდვრის თელა; ბუჩქებიდან - ილღუნი, ქაცვი, ჭალაფშატა, კუნელი.